مزیت ها و خطر های بیوتکنولوژی گیاهی

بیوتکنولوژی گیاهی علم جدیدی است که در سال 1983 با تولید اولین گیاه اصلاح ژنتیکی شده توتون که یک ژن برگرفته از یک باکتری را بیان می کرد، به دنیای علوم پا گذاشت

از آن پس شاهد حضور گیاهان اصلاح ژنتیکی شده گوناگون و بالا رفتن توانایی تولید این نوع گیاهان بوده ایم. اولین گیاهان اصلاح ژنتیکی شده فقط به بیان یک ژن می پرداختند که این ژن ها اغلب نشانگرهای قابل مشاهده بودند. پس از آن نسل دوم این گیاهان به بیان ژن هایی می پرداختند که صفات ساده زراعی مانند مقاومت به علف کش ها و آفات را بیان می کردند و نسل سوم گیاهان اصلاح ژنتیکی شده صفات چندژنی مانند مسیرهای پیچیده متابولیک را بیان می کردند. رفته رفته کار روی صفاتی که برای کشت و کار و کشاورزان مناسب بودند کنار گذاشته شد و تولید محصولاتی با کیفیت و ارزش بالاتر برای مصرف کنندگان در اولویت کار قرار گرفت.

در حال حاضر بیوتکنولوژی گیاهی در نقطه عطف تاریخی خود قرار گرفته است. گرایش به مهندسی ژنتیک در بیوتکنولوژی گیاهی دو دیدگاه کاملاً متضاد را پدید آورده است؛ گروهی تصور می کنند این موضوع قابلیت ایجاد انقلاب سبز بعدی را دارد و گروه دیگر آنهایی هستند که مهندسی ژنتیک را به شدت خطرناک می دانند. البته برای بررسی مزیت ها و خطرهای مهندسی ژنتیک به اطلاعات دقیقی نیاز است و در این زمینه باید بر مبنای حقایق و واقعیت های موجود به مردم جامعه اطلاع رسانی کرد.

نقطه شروع درک مفهوم بیوتکنولوژی گیاهی در متن تاریخچه اصلاح گیاهان قرار گرفته است. بنابراین برای این منظور باید مروری کلی بر ژنتیک کلاسیک و سنتی گیاهان داشته باشیم که در حقیقت پایه و اساس بیوتکنولوژی گیاهی نوین است. بیوتکنولوژی گیاهی شامل موضوع های بین رشته یی سنتی و نوین گوناگونی است که در کنار یکدیگر با فراهم کردن ابزارهای مولکولی، بیوشیمیایی، فیزیولوژیک و بیوفیزیکی در جهت برآوردن یک هدف اصلی عمل می کنند؛ یعنی سرعت بخشیدن به اصلاح سنتی و تولید گیاهانی که با داشتن خصوصیاتی باعث افزایش محصول در قالب یک برنامه پایدار می شوند. اشتباه است که فکر کنیم بیوتکنولوژی گیاهی یک سیستم یا مجموعه یی از سیستم ها و موضوع هاست که می خواهد جانشین برنامه های سنتی اصلاح گیاهان زراعی شود. به طور خلاصه این فناوری مجموعه یی از ابزارهای پیشرفته و مناسب را در اختیار اصلاحگران گیاهان قرار می دهد تا بتوانند گیاهان بهتری تولید و تکثیر کنند. در این جهت، بیوتکنولوژی گیاهی بخشی از مجموعه تلاش های بشر برای انتخاب، اهلی کردن و بهبود گیاهان زراعی است. ژن ها و دیگر اطلاعات ژنتیکی که باعث می شود ژن ها به طور پایدار و قابل پیش بینی کار کنند، از جمله عنصرهای اصلی بیوتکنولوژی است. ژن ها کجا قرار دارند و چگونه می توان یکی از آنها را که مورد نظر است، تشخیص داد؟ در دسترس بودن ژن ها امکان می دهد به کمک نشانگرهای مولکولی از آنها در اصلاح استفاده کرد. این موضوع، زیست شناسی مولکولی را به ابزاری برای کمک به اصلاحگران تبدیل کرده است. با در دسترس قرار گرفتن ژن ها، پیشرفت های زیادی به سمت بهره برداری از بیوتکنولوژی داشته ایم.

چگونه ژن ها به گیاهان منتقل می شوند؟ پاسخ این است که به روش های مختلف، و این قدم بزرگی در برطرف کردن موانع مختلف این راه است که به پیشرفت سریع در زیست شناسی مولکولی گیاهی و بیوتکنولوژی انجامید. ما هم اکنون می توانیم ژن ها را از هر منبعی جداسازی کنیم یا اینکه آنها را به صورت مصنوعی در آزمایشگاه بسازیم و پس از آن با قرار دادن آنها در مولکول ناقل مناسب، به طور همزمان آنها را به هرگونه گیاهی منتقل کنیم. بر این اساس ما می توانیم بیان هر ژن گیاه را متوقف یا آن را در بافت و اندام خاصی تنظیم کنیم. توانایی ما در تغییر دادن گیاهان روزبه روز بیشتر و نحوه عمل دقیق تر و پیشرفته تر می شود.

هدف دستکاری در سطح مولکولی چیست و چگونه این کار انجام می شود و چه چیزهایی برای این کار مورد نیاز است؟ چه محصولات اصلاح ژنتیکی شده یی در حال تجاری شدن هستند و ارزش و ظرفیت واقعی این محصولات چقدر است؟ گیاهان مقاوم به حشرات و علف کش ها اولین محصولاتی هستند که وارد بازار شده اند. غیر این محصولات، توانایی بیوتکنولوژی گیاهی و کاربرد آن در افزایش کیفیت و عملکرد محصولات از جنبه های دیگر نیز در حال افزایش است.

مبحث دیگری که بیوتکنولوژی گیاهی در آن نقش آفرینی می کند بر یک ایده خلاق استوار است و آن این است که گیاهان می توانند به عنوان یک کارخانه عمل کنند. در حقیقت گیاهان را می توان به عنوان یک منبع تولید مواد صنعتی و دارویی در نظر گرفت. در اختیار گرفتن ماشین بیوشیمیایی سلول های گیاهی برای تبدیل آن به کارخانه یی برای تولید طیف وسیعی از مولکول های بزرگ پیچیده و باارزش مانند آنتی بادی ها، واکسن ها، آنزیم های خاص، مواد صنعتی و داروهایی با مولکول های سبک تر(مناسب تر، کم خطرتر؟) از دیگر کاربردهای بیوتکنولوژی گیاهی است. بنابراین دامنه کاربردهای بیوتکنولوژی گیاهی از اصلاح گیاهان زراعی تا استقرار سیستم های تولید مبنی بر گیاهان به منظور ساخت مولکول های پیچیده گسترش یافته است. هیچ یک از فناوری های جدید در اختیار بشر صددرصد بدون خطر نیستند. به هر حال نباید تنها به مزیت های بیوتکنولوژی بسنده کرد و در کنار آن باید به خطرهای احتمالی آن نیز توجه داشت. برخی از مصرف کنندگان از محصولات جدید که با استفاده از فناوری های نوین ایجاد شده استقبال نمی کنند. مثال بارز این موضوع، اعلام انصراف شرکت امریکایی مونسانتو از تولید یک رقم جدید گندم با دستکاری ژنتیکی است که به منظور بهبود نحوه مبارزه با علف هرز تهیه کرده بود. به نظر کشاورزان، از آنجا که گندم به طور مستقیم در تهیه نان به کار می رود و نان یک ماده غذایی اصلی است، مصرف کنندگان به خرید نان تولیدشده از محصول جدید رغبتی ندارند. البته شرکت مونسانتو غیر از گندم به تولید سویا و ذرت دستکاری شده نیز می پردازد که معمولاً در خوراک دام و تهیه روغن به کار می رود و انسان به طور مستقیم آنها را مصرف نمی کند. اما آیا به راستی بیوتکنولوژی خطرناک است؟ البته جواب این است که هر فناوری از ساخت خودرو گرفته تا هواپیما در صورت استفاده نادرست می تواند بالقوه خطرناک باشد. اگر ما بخواهیم بدون توجه به مزیت های هر فناوری، تنها به خطر های احتمالی آن توجه کنیم، می بینیم که باید از بهره برداری بسیاری از فناوری ها اجتناب کنیم.

تقابل تاسف بار علم و سیاست در زمینه ورود به محصولات تغییر یافته ژنتیکی به بازار باعث شد که بیوتکنولوژی به یک موضوع مورد منازعه افراد، گروه ها و سازمان های مختلف در سطح جهان تبدیل شود. به نظر می رسد بحث های کنونی در زمینه محصولات اصلاح ژنتیکی شده، فراتر از گفت وگوهای علمی است. بنابراین دستیابی معقول و مناسب به بیوتکنولوژی گیاهی نیازمند توجه به موضوعات مهم دیگری نیز هست؛ موضوعاتی مانند جهانی شدن، سیستم های حمایتی از تولیدات داخلی، رقابت های بین المللی و یارانه هایی که به محصولات کشاورزی تعلق می گیرد. شاید بهترین راه برای درک بیوتکنولوژی استفاده از مطالعه موردی است. چگونه یک محصول مراحل تولید و معرفی خود را به صورت موفقیت آمیزی طی می کند؟ طی مراحل تحقیق، توسعه، راه اندازی خط تولید و تصویب بر چه چالش هایی باید غلبه کرد؟ واکنش های مصرف کنندگان در برابر محصولات حاصل از بیوتکنولوژی گیاهی چه خواهد بود؟ ارگان های نظارتی چگونه می توانند از ایمن و سودمند بودن محصولات و فرآیند تولید آنها مطمئن شوند؟ رفتار کشورهای مختلف درباره محصولات حاصل از بیوتکنولوژی چگونه خواهد بود و آنها چگونه شرایط تولید، فروش و مصرف محصولات بهبودیافته ژنتیکی را کنترل می کنند؟ در انتها بیوتکنولوژی گیاهی چه سهمی در توسعه جهان دارد؟ آیا بیوتکنولوژی می تواند روند رو به رشد نیازهای غذایی جهان و کمبود مواد غذایی را پاسخگو باشد؟ آیا می تواند درمانی برای بیماری های ناشی از سوء تغذیه و همچنین واکسن هایی علیه بیماری عفونی پیدا کند؟ به نظر می رسد بیوتکنولوژی نویدبخش کاربردهای غیرقابل باوری به خصوص برای کشورهای در حال توسعه در قرن حاضر باشد.